Tahiso
NAMFISA isweli ku amuhela lipilaelo zeñata kwa neku la likopano za silelezo ya bupilo ze hana ku lifa batu mali a bona bakeñsa “litimana za kusiya” kapa “ kusa patulula”. Haku tatubiwa lipilaelo ze amuhezwi zeo, se ku fumaneha kuli ba bañata babaiñolisa inshuwalensi (silelezo) haba utwisisi litaelo ni mabaka a litumelelano ze cwalo, mi seo si eza kuli ba sike ba fumana se ba bata,k.k.l. ba sia mabasi a bona a sina inshuwalensi (silelezo ya mali) mane ni heba bona bañi fokuñwi ( ku itingile fela kwa mufuta wa tumelelano ya silelezo). Ka kuya ka maikemisezo a NAMFISA kusileleza ze ama sicaba ni kuluta basebelisi, lu mifa liseli mwa zibiso mwa taba ye kamo lu ta alaba lipuzo ze batu ba buzanga hañata ku amana ni yona:
1. Timana ya kusapatulula italusa sika mañi?
Ki timana ye ketilwe ye felisa kupatwa kwa likezahalo ze ketilwe sina matuku a sabisa/ matuku a swana sina kensa, sifuba (TB), butuku bwa pilu ni/kapa HIV/ AIDS mwa pampili ya tumelelano ya silelezo. Kuna ni mikwa ye miñata ye liko-pano za silelezo li kona ku itusisa yona ku sebelisa timana ya kusiya kwa neku la mikwa ye miñata ya silelezo (silelezo ya bupilo, kepelo, ni yemiñwi cwalo) kufa mutala kwa neku la patisiso ya HIV, haiba mutu a hana ku yo tatubiwa; mafu a amana ni HIV/AIDS a kona ku siwa. Seo si talusa kuli kopano ya silelezo haina ku lifa mutu liswanelo za hae haiba a shwa ka bakala la matuku a amana ni HIV/AIDS.
2. Kusapatulula: ku talusa sika mañi?
Litimana za kusiya ze taluswa fahalimu, li sike za lyamganisa batu sina niza “kusapatulula”. Kusapatulula ku talusa mutu ya sa patululi zibiso ya mufuta ufi kapa ufi ka mabaka a zibwa ki yena muñi, sina mayemo a hae a ku kula kapa mayemo a bupilo bwa hae kaufela, ku musilelezi ka nako yaku iñolisa. Ku butokwa kuli mutu a bale, a utwisise hande, mi a alabe lipuzo kaufela ka swanelo nika sepahalo. Mu tameha kuba ni niti yaku swaya mwa sibaka sesi laelezwi, kakufa zibiso ye amiwa ku tusa musilelezi ku likanya ñoliso ya mina. Se sita kondisa kuli mu fiwe tumelelano ye swanela nikuli mu kone ku lifa kamo ku swanela. Haiba mufa likalabo ze fosahezi kapa mu sa itahisi ka kutala, mu-silelezi wa kona ku felisa tumelelano kapa kuhana kupo ya mina.
3. Nako “yakuitekula” kifi?
Haiba kupo ya mina yaku iñolisa I amuhelwa, pampili ya ñoliso ita lumelwa ku mina kapa muta fiwa pampili yeo ye na ni litaelo ni mabaka kaufela mwa lizoho. Ki mukwa o swanela kapa wa sizo kuli mufiwe nako ya mazazi a 30 “ku itekula”, ili ku bala pampili ya tumelelano kuli mukone kukondisa ze ñozwi mwateñi. Mwa nako yeo ya mazazi a 30 a ku itekula, mu kona ku hana, ku fetula kapa ku zwela pili ni tumelelano. Haiba mu sa ikopanyi ni bainshuwalensi (silelezo) kasamulaho wamazazi a 30 kubilaela kasesiñwi ku bona ba silelezo, ku ta ngiwa kuli kanti mu lumezi mi mu amuhela litaelo ni mabaka a ñozwi mwa pampili mi tumelelano ita zwela pili.
4. Fakikuli silelezo ita ni amuhela ni kunilifa haiba nina ni kensa, TB kapa HIV nji? Eni ni batili. Tumelelano ita lifa fela kakuya ka litaelo ni mabaka kamo ku laele-
zwi mwa tumelelano. Haiba mu patulula lika kaufela ka nako ya ñoliso niku lumela kwa litaelo ni mabaka kaufela, musilelezi ulukela ku eza kamo ne mu lumelelani mi a mi life. Haiba mina bañi ne mu sika patulula lika kaufela, mu-silelezi wa kona ku hana ku milifa mali a mina kakuya ka kusapatulula.
5. Mulukela ku eza cwani ku pima mizeko ka nako yaku kupa mali a mina?
Ku butokwa kuli mu utwisise mifuta ya ñoliso, litaelo ni mabaka a ku iñolisa pili mu sika leka niku saina. Mu kupe tuso mo ku konahalela ili kuli mu kone ku utwisisa kakutala butungi bwa Timana ya Kusiya kapa mufuta ufi kapa ufi wa timana ( li-), ili kuli kusike kwa ba ni mizeko kasamulaho hamu bata mali a mina.
6. Nilukela ku eza cwani haiba ni sa utwisisi (kapa nisina buniti) kaza kusiya mwa tumelelano yaka?
Kwa neku le, lu mi eleza kuikopanya ni musilelezi/ muelezi wa mali wa mina kapilipili ili kuli ba mi taluseze kaza tumelelano ya mina kuli mu utwisise hande se imilwalezi kwa pata. Mi hape mwa kona ku kupa mutu fela ya na ni zibo ya lika ze ( mulikani, ye mu sebeza hamoho, ye mu nyezi, cw.cw), ku mi tusa ku bala tumelelano kaufel’a yona ni ku mi taluseza se mu sa utwisisi.
7. Litimana za kusiya lihaniswa ki mulao kapa Mutomo nji?
Kamo inezi, tumelelano ya silelezo kinto ye amana ni ku shimbulula ni ku aba kozi.Mulao wa silelezo ka cwalo u itingile fela kwa mitomonyana ya tumelelano mi ha ikoni ku zamaiswa ka litaelo za mitomonyana isili. Kakuya ka Timana ya 140 ya Mutomo wa Namibia, mulao wa kuyahisana wa tumelelano one usebeliswa ka nako ya tukuluho uta zwela pili ku sebeliswa ku fita ka nako ye uta fetulwa kapa ku feliswa ka Mulao wa Ndu ya Milao kapa ha uta haniswa ki Kuta ya Milao kuli ulwanisana ni Mutomo. Kakuya ka kutwisiso ya mutu mani ni mani, ze kwa halimu li talusa kuli ku siya likalafo mwa litumelelano za silelezo ha li hanisiwi kapa ku haniswa ki Mutomo wa Kuta ifi kapa ifi ya mulao. Ka cwalo hakuna mulao o hapeleza musilelezi ku kena mwa kozi mi taba ye inzi ku yena musilelezi fela. Kwa kona ku haniswa ki mulao kusa lifa litumelelano za batu ba banani HIV baba tokwahalile ka bakala mabaka a sa amani ni matuku sina mafu a likozi za limota, cwa.cwa.
Fakikuli na kona ku ikutwa kuli neni sika swalwa hande, nita ya kai ku kupa tuso? Haiba mu ikutwa kuli nemusika swalwa hande ( ku hana ku mi lifa mali a silelezo, cw.cw.) mwa kona ku ikopanya niba Likolo la Lipilaelo la NAMFISA ( NAMFISA’s Complaints Department) ni ku tahisa pilaelo ya mina ka linolo. Pilaelo yeo ita talimelwa hande ku bona haiba ki pilaelo ye swanela kapa awa, mi kuzwa fo ita talimelwa kakutala.
Kufumana zibiso kakutala, mwa kona ku ikopanya niba NAMFISA kwa:
Consumer Education Department
P.O. Box 21250
Windhoek
Tel: 061 290 5196 / Fax: 061 290 5122
E-mail: consumer@namfisa.com.na